کتابخانه بزرگ آيت‌الله العظمى مرعشى نجفى

[312]

3-مرکز منابع و خدمات ويژه (کانون پژوهش)

اين مرکز از بخشهاى اصلى کتابخانه تشکيل شده و داراى واحدهايى به شرح زير است:

١. گنجينه نسخه‌هاى خطى:

در حال حاضر تعداد نسخه‌هاى خطى کتابخانه شصت‌هزار عنوان، مشتمل بر بيش از ٣١٠٠٠ مجلد است، که ٦٥ درصد آن به عربى و بقيه به فارسى و اندکى ترکى، اردو، تاتارى، حبشى، پهلوى و لاتين است. اين تعداد نسخه خطى هيچ‌گاه ثابت نيست و به طور متوسط هر سال بيش از ٧٥٠ تا ١٠٠٠ نسخه خطى نفيس گزينش شده خريدارى و يا اهدايى به اين گنجينه افزوده مى‌شود. اين نسخه‌ها در موضوعات مختلفى است؛ از جمله: فقه و اصول، کلام و عقايد، منطق و فلسفه، عرفان و تصوف، حديث، تفسير و علوم قرآن، ادبيات، اخلاق، طبيعيات، تراجم و رجال و درايه، انساب، علوم غريبه و اعداد، فيزيک، شيمى، رياضى، جغرافى، هيئت، و نجوم، طب، موسيقى.
در ميان اين ذخاير نسخه‌هاى منحصر به فرد بسيارى به خطوط مؤلفان مشهور اسلامى و يا با اجازات آنان مزين است؛
کهنترين نسخه بدون تاريخ اين گنجينه در حال حاضر بخشى از قرآن کريم به خط کوفى از اواخر سده دوم و سوم هجرى است و نيز قديمى‌ترين نسخه‌هاى تاريخ‌دار دو جزء ازقرآن کريم به خط کوفىعلى بن هلال، مشهور به ابن‌بوّاب، است که در بغداد به سال ٣٩٢ق/١٠٠٢م کتابت نموده. همچنين دو جلد تفسير التبيان شيخ طوسى که بر خود او خوانده شده مورخ ٤٥٥ ق / ١٠٧٦ م، نهج البلاغه شريف رضى سال ٤٦٩ق اصليترين و کهنترين نسخه موجود در جهان. اعراب القرآن فرّاء مورخ سال ٤٤٦ق/١٠٥٤م.تعدادى نسخه نفيس و کهن ديگر مربوط به اديان و مذاهب مختلف نيز وجود دارد، که در نوع خود از نفاست ويژه برخوردارند؛ از جمله: دعاهايى از انجيل به خط لاتين در قطع بسيار بزرگ که در هفت سده قبل بر روى پوست نوشته شده و نيز نسخه‌هايى از اوستا به خط پهلوى.

نسخه‌هاى فراوان بسيار کهن و نفيس ديگرى در اين گنجينه وجود دارد که در سده‌هاى ششم هجرى به بعد کتابت شده و تعداد بى‌شمارى از آنها نسخه اصل و تاکنون به چاپ نرسيده است. اين گنجينه مهمترين و بزرگترين بخش کتابخانه است که آن را از ديگر کتابخانه‌ها متمايز ساخته و شهرت و اعتبار و جايگاه ويژه‌اى دارد. از لحاظ دما و رطوبت، اين گنجينه داراى تجهيزات بسيار پيشرفته است از فهرست نسخه‌هاى خطى موجود در اين گنجينه تاکنون تعداد سى جلد شامل ١٢٢٠٠ نسخه خطى چاپ و منتشر گرديده است؛ و بقيه، که بالغ بر شصت مجلد است، به وسيله گروه فهرست‌نگاران به سرپرستى متولى کتابخانه به تدريخ چاپ و منتشر مى‌گردد. کارکنان اين بخش از زمره افرادى هستند که در اين زمينه‌ها خبره‌اند و مراجعان را در بازيابى اين منابع و شيوه استفاده از آنها يارى مى‌دهند. مسئول گنجينه نيز وظيفه حفظ و حراست از نسخه‌هاى دستنويس را بر عهده دارد و اگر نسخه‌اى به مرمّت و بازسازى يا تحقيق يا فهرست‌نگارى يا ميکروفيلم نياز دارد، بايد قبل از انجام کار موافقت کتبى متولى را به دست آورده و آن‌گاه اقدام نمايد. ‌البته در پايان وقت ادارى هر روز نسخه‌ها را بايد به گنجينه برگرداند. تماس و همکارى تنگاتنگ اين بخش با ساير مراکز و واحدهاى کتابخانه برقرار است، زيرا ذخاير موجود در اين گنجينه بدون ترديد از منابع دست اول پژوهشهاى اسلامى است.

چگونگى جمع‌آورى:
نحوه جمع‌آورى نسخه‌هاى خطى اين کتابخانه چنين است:
١ـ بخشى از نسخه‌ها مجموعه‌اى است که از پدر بزرگوار مؤسس و بپيانگذار کتابخانه در نجف‌اشرف به ايشان به ارث رسيده است و تعداد آنها چندان قابل مقايسه با آمار فعلى نيست؛
٢ـ بخشى را که معظم‌له در نجف‌اشرف با انجام نماز و روزه استيجارى و حذف يک وعده غذاى روزانه خود و کار کردن شبانه در يک کارگاه برنج‌کوبى فراهم کرده‌اند؛
٣ـ بخش ديگرى که ايشان از نخستين روز اقامت در قم تا آخرين روز حيات خود در طول هفتاد سال خريدارى نموده‌اند، که بخش عمده اين گنجينه را تشکيل مى‌دهد؛
٤ـ بخشى ديگر که متولى کتابخانه در سفرهاى بى‌شمار خود به شهرها و روستاهاى ايران در طول چهل سال گذشته از سوى والد بزرگوار خود خريدارى نموده‌اند، که آن نيز بخش قابل توجهى است و اين روند هم اکنون نيز ادامه دارد؛
٥ـ بخشى اهدايى و يا وقفى است که از سوى علاقه‌مندان ايشان و دوستداران علم و فرهنگ مکتوب به اين کتابخانه اهدا شده است.

٢ـ گنجينه نسخه هاى عکسى (تصويرى) :

مشتمل بر بيش از چهار هزار مجلّد که از نسخه‌ که از نسخه‌هاى خطى نفيس موجود در کتابخانه‌هاى خارجى، و اندکى از کتابخا‌نه‌هاى داخلى، تهيه شده است. تاکنون دو مجلد از فهرست نسخه‌هاى عکسى اين گنجينه شامل هزار نسخه عکسى چاپ و منتشر گرديده است.

٣ـ گنجينه ميکروفيلم و ميکروفيش :

از دو بخش تشکيل شده است: نخستين بخش ميکروفيلم‌هايى است که از بيش از چهارهزار نسخه خطى نفيس موجود در کتابخانه‌هاى بزرگ خارجى و اندکى از داخل کشور تهيه شده؛ و بخش ديگر نسخه‌هاى خطى نفيس موجود در گنجينه اين کتابخانه است، که تا امروز تعداد آنها ١٢٢٠٠ است. اين آمار با ارائه فهرست نسخه‌هاى خطى در هر سال افزايش مى‌يابد. گفتنى است که مجموعه عظيمى از ميکروفيش‌هاى فهرست کتب چاپ شده در جهان به زبانهاى مختلف وجود دارد که فهرست نخستين کتابهاى چاپ شده تا پايان سال ١٩٩٥م را شامل و بالغ بر پنجاه ميليون عنوان کتاب به زبانهاى مختلف جهان است.


٤ـ گنجينه اسناد مکتوب :

در اين گنجينه بيش از صد هزار سند دستنويس از پنج سده قبل تاکنون وجود دارد که شامل احکام شاهان و اميران و حاکمان، اجازات حديث به خطوط علماى بزرگ، عقدنامه‌ها، اسناد تمليکى و غير آنهاست. نيز نامه‌هايى به خطوط علما و مراجع بزرگ، از جمله دهها نامه از حضرت امام خمينى(ره) و ديگر رهبران مذهبى جهان اسلام، در ميان آنها موجود است که از سالهاى ١٣٣٨ق تا زمان حيات مؤسس و بنيانگذار کتابخانه به ايشان نوشته‌اند.


٥ـ نمايشگاه دائمى نمونه هايى از نسخه هاى نفيس خطى کتابخانه :

در اين نمايشگاه تعدادى از نسخه‌هاى بسيار نفيس خطى کهن، هنرى، علمى، خطوط خوشنويسان، نسخه‌هاى اصل به خطوط مؤلّفان آنها از بيش از هزار سال قبل تا عصر حاضر نگهدارى مى‌شود که ويژه ميهمانان بازديدکننده از کتابخانه است.

٦ـ گنجينه آثارعلمى مکتوب و غير مکتوب بنيانگذارکتابخانه :

در اين گنجينه آثار تأليفى آيت‌الله مرعشى، که در موضوعات مختلف علمى است، همچنين نمونه‌هايى از نسخه‌هاى چاپى که ايشان آنها را با دست خود حاشيه‌نويسى کرده‌اند، و نيز نمونه‌هايى ديگر از آثار تأليفى چاپ شده ايشان به ضميمه البسه و لوازم شخصى آن بزرگوار در آخرين روزهاى حيات نگهدارى مى‌شود و مورد بازديد ميهمانان کتابخانه قرار مى‌گيرد.

٧ـ گنجينه نسخه هاى چاپى بسيارکهن :

در اين گنجينه نمونه‌هايى از نسخه‌هاى چاپى بسيار کهن و نفيس قرار دارد که مشتمل بر نسخه‌هايى به عربى، فارسى، ترکى، لاتين و ارمنى است، که در سده‌هاى دهم و يازدهم هجرى چاپ شده‌اند؛ از جمله: القانون و النجاة ابن‌سينا، به عربى، چاپ ١٥٩٣م تحرير اقليدس، از خواجه نصيرالدين طوسى، به عربى، چاپ رم ١٥٩٣م; نزهة المشتاق، شريف ادريسى، به عربى، در جغرافى، چاپ رم ١٥٩٢م؛ و نيز نسخه‌هايى از انجيل به لاتين و ارمنى چاپ سده‌هاى ١٦ و ١٧م؛ تقويم‌التواريخ، به ترکى، از کاتب چلبى، مؤلّف کشف‌الظنون، چاپ قسطنطنيه به سال ١١٤٣ق؛ جهان‌نما، به ترکى، از کاتب چلبى، چاپ قسطنطنيه در سده ١٢ق؛ کليات سعدى در دو جلد چاپ کلکته هند سال ١٢٠٥ق/١٧٩١م؛ گلستان سعدى خط اختراعى مقطّع ملکم‌خان ناظم‌الدوله چاپ لندن ١٣٠٢ق؛ ترجمه کتاب شرايع‌الاسلام محقّق حِلّى به زبان روسى در دو جلد از م.الف. کاظم‌بيک چاپ سن‌پترزبورگ روسيه ١٨٦٢م؛ ترجمه همان کتاب شرايع‌الاسلام به زبان فرانسه در دو جلد. از آر.ح. کرى فرانسوى چاپ قديم پاريس؛ مخزن‌الکنوز المشرقية و معدن الرموز الاجنبية به آلمانى در ادبيات عربى از نيکلاس گونت سياوشکى در يک جلد بزرگ چاپ وين اتريش سال ١٨٠٩م؛ ششمين سفرنامه تاورنيه به ترکيه و ايران به انگليسى چاپ لندن سال ١٦٧٨م و تعدادى ديگر از نسخه‌هاى کهن چاپى؛ همچنين شاهنامه فردوسى چاپ بمبئى هند سال ١٢٧٢ق با تصاوير رنگى دستى. و نيز نمونه‌هايى از نخستين کتابهاى چاپ شده در ايران؛ مانند رساله جهاديه، به فارسى، چاپ تبريز، سال ١٢٣٤ق؛ مآثر سلطانى، به فارسى، چاپ تبريز، سال ١٢٤١ق و غير آنها.