سبک های شهرسازی دوران اسلامی در ایران



جهان بيني اسلامي، شهرهاي دوران اسلامي را از شهرهاي ماقبل آن (پارتي) متفاوت و متمايز كرده است. شهروند شهردوران اسلامي ، همچون روستايي و يا ايلياتي معتقد به جهان‌بيني اسلامي، فرمانبردار احكام اسلامي، امام ، خليفه و يا نمايندگان آنان است، بنابراين شهر داراي زندگي مستقل و خاص با مقررات و امتيازات متفاوت نبود و از اين لحاظ تفاوتي بين شهر و ده (جز تفاوتهاي ناشي از جمعيت ، استقرار ديوانها ، جامع و غيره) وجود نداشت و نقش ديني دوران اسلامي بر اهداف نظامي‌ـ اقتصادي حكومتهاي مستقر در آن شهر اولويت داشت.


فارغ از سبكهاي مختلف ، سه عنصر مسجد، بازار و محله ، مشخصه شهر دوران اسلامي مي باشد كه به اختصار مورد بررسي قرار مي گيرند :
 مسجد : دولت اسلامي در شهر متولد مي شود و با توجه به اينكه تشكيل اين دولت براي اولين بار در « مسجد » صورت گرفت ، بنابراين وجود مسجد جامع به يكي از مشخصات اصلي شهر دوره اسلامي تبديل مي گرديد. اين امر تا آن حد اهميت دارد كه در دوران اوليه دولت اسلامي و قبل از تشكيل حكومتهاي محلي ، سكونتگاهي به مقام شهر مي رسيد، كه صاحب جامع باشد. مسجد جامع علاوه بر نقش ديني ، نقشهاي سياسي و اجتماعي بسيار قوي مي يافت.
دولت اسلامي از مفاهيم آرماني برادري ، برابري و نفي هرگونه تمايزات اجتماعي آغاز نمود و به سازماني قاهر و مملو از تمايزات اجتماعي تبديل شد. اين تغيير و تحول نمود كالبدي نيز داشت و در مسجد ، بازار و محله بروز كرد.
تطور نمود كالبدي مسجد را در چهار دوره مي‌توان بررسي كرد :
دوره اول :‌ مدت كوتاهي از صدر اسلام را شامل مي شود كه مسجد ساده و بي‌پيرايه بود و الگوي آن مسجدالنبي است. در اين دوره مسجد در پر رفت و آمدترين نقطه شكل گرفت و با مصالحي مانند مصالح ساختمانهاي پيرامون ساخته شد.
دوره دوم : عمدتاً حكومت بني‌اميه را شامل مي‌شود، در عين آنكه مسجد در رابطه كامل با قدرت اسلامي قرار داشت ولي در كنار خود دارالاماره را به عنوان مقر حكومت دارا بود و جامع در ارتباط مستقيم با شارع عام و بازار استقرار مي يافت. در اين دوره شهر جايي بود كه داراي جامع باشد.
دوره سوم : خلافت عباسيان و تشكيل امپراتوري اسلامي را شامل مي‌شود. در اين دوره مسجد به طور كامل از دارالاماره جدا شد و مفاهيم فضايي كهندژ ، شارستان و ربض از نو زاده شدند. جامع به عنوان مكان اصلي اجتماعات مردمي، به كلي خود را از حكومت جدا كرد و از شكل ساده و بي‌پيرايه دوره اول و تا حدودي دوره دوم ، خارج شد ، با اين حال هنوز شهر به جايي گفته مي‌شد كه داراي جامع باشد.
دوره چهارم : به ظهور حكومتهاي قدرتمند محلي در دل امپراتوري اسلامي باز مي گردد. در اين دوره، در شكل و توزيع مساجد تغييرات بنيادين آشكار گرديد. مسجد به مكاني به منظور خودنمايي حكومتها و با ظاهري پرشكوه و معماريهاي يادماني تبديل شد. در اين دوره، مدارس زيادي در جوار مساجد احداث گرديد و هر سكونتگاهي با داشتن جامع لزوماً شهر به شمار نمي‌آمد.
بازار : ايجاد بازار و ميدان در كشورهاي مفتوحه توسط دولت اسلامي نقش اساسي به اين دو عنصر در سازماندهي شهر دوره اسلامي داد به گونه‌اي كه با تقريبي نزديك به يقين مي‌توان از بازار و ميدان به عنوان عناصر اصلي شهر دوره اسلامي ياد كرد. بازار نيز مانند مسجد از شكل ساده شروع شده و به تدريج پيچيدگي فضايي و انتظام كامل مي‌يافت. در واقع بازار نيز به عنصري براي خودنمايي حكومتهاي محلي و منطقه‌اي تبديل گرديد. بازار در دوره اسلامي مانند دوره ساساني در ميان شهر قرار گرفت و از ميدان اصلي شهر (مقر حكومتي) به سوي باروي شهر امتداد پيدا كرد با اين تفاوت كه بازار به دور مسجد و مدرسه مي‌چرخيد.
راسته‌هاي مختلف بازار با توجه به عملكردشان در نزديكي و يا با فاصله‌اي از مسجد قرار مي‌گرفتند بدين‌ترتيب : نخست بازار مهر و تسبيح فروشان، سپس بازار كتابفروشان و صحافان ، بازار پارچه فروشان و غيره تا بازار دباغان و رنگرزان ، كه به علت آلودگي ، از مسجد فاصله زيادي داشتند.
محله : علي‌رغم اينكه در بدو تشكيل دولت اسلامي ايجاد قشربندي اجتماعي بر مبناي قوم، قبيله ، نژاد نفي مي‌گرديد ، اما در زمان تشكيل امپراتوري اسلامي، اين محله‌بنديها گسترش مي‌يافت كه مبناي آن برخلاف دوران ساساني نه براساس نظام كاستي و طبقاتي بلكه براساس تفاوتهاي قومي ، قبيله اي بود. در اين دوره محلات در تضاد و تقابل با يكديگر بودند و ارتباط محله با سازمان اجتماعي عشيره‌اي خود (جامعه شهري، روستايي و ايلاتي) بسيار بيشتر از رابطه آن با محلات مجاورش بود. هر يك از محلات مسجد، بازارچه ، مدرسه ، آب انبار، قنات و حمام خاص خود را داشت.
با توجه به وجود مشخصات مشترك مذكور در شهرهاي اسلامي سبكهاي مختلف شهرسازي در دوران اسلامي شامل سبكهاي خراساني ، رازي، آذري و مكتب اصفهان، مورد بررسي قرار ميگيرد.



منبع