اشعاري از هفت اورنگ جامي

[م.محسن]

اورنگ دوم: "سلسلةالذهب"
رفتن معتمر و عتيبه به جستجوی ريا

خسرو صبح چو علم برزد / لشکر شام را به هم برزد

هر دو کردند از آن حرم بشتاب / چاره جو رو به مسجد احزاب

تا به پيشين، قدم بيفشردند / در طلب روز را به سربردند

ناگه از ره نسيم يار رسيد / آن گروه زن آمدند پديد

ليک مقصود کار همره نی / خيل انجم رسيد و آن مه نی

با عتيبه سخ نگزار شدند / قصه پرداز آن نگار شدند

که : « برون برد رخت ازين منزل / راند تا منزل دگر، محمل

روی خورشيد قرب، غيم گرفت / راه حی بنی سليم گرفت

گرچه بار رحيل ازين جا بست / طالب وصل توست هر جا هست

چون سمن تازه و چون گل بوياست / نام او از معطری رياست »

نام ريا چو آمدش در گوش / از سرش عقل رفت و از دل هوش

پرده از چهر هی حيا برداشت / شرم بگذاشت وين نوا برداشت

کای دريغا! که يار محمل بست / بار دل پشت صبر را بشکست

آمدم بر اميد ديدارش / تافت از من زمانه رخسارش

معتمر گفت با وی از دل پاک / کای عتيبه، مباش اندهناک!

کنچه دارم از ملک و مال به کف / گرچه اسباب حشمت است و شرف

همه صرف تو م یکنم امروز / تا شوی بر مراد خود فيروز

دست او را گرفت مشف قوار / برد يکسر به مجلس انصار

گفت بعد از سلام با ايشان / کای به ملک صفا وفا کيشان!

اين جوان کيست در ميان شما؟ / چيست در حق او گمان شما؟

همه گفتند : « با جمال نسب / هست شمعی ز دودمان عرب »

گفت کاو را بلايی افتاده ست / در کمند هوايی افتاد هست

چشم م یدارم از شما ياری / و از سر مرحمت مددگاری

بهر مطلوبش اختيار سفر / بر ديار بنی سليم گذر

ادامه دارد...

[نارون1]

بعد چل روز کز نشاط و سرور / حال بگذشتشان بدين دستور

داد اجازت پدر که ریا را / ماه شهر و غزال صحرا را،

به عروسی سوی مدینه برند / وز غریبی ره وطن سپرند

بهر وی خوش عماری‌ای پرداخت / برگ گل را ز غنچه محمل ساخت

با دو صد عز و حشمت و جاهش / کرد سوی مدینه همراهش

هر دو با هم عتیبه و ریا / شاد و خرم شدند ره‌پیما

معتمر با جماعت انصار / تیز بر کار خویش شکرگزار

که دو عاشق به هم رسانیدند / دل و جان‌شان ز غم رهانیدند

همه غافل از آن که آخر کار / بر چه خواهد گرفت کار، قرار

ماند چون با مدینه یک فرسنگ / جمعی از رهزنان بی‌فرهنگ

بر میان تیغ و، در بغل نیزه / وز کمر کرده خنجر آویزه

همه خونین‌لباس و دزدشعار / همه تیغ‌آزمای و نیزه گذار

غافل از گوشه‌ای کمین کردند / رو در آن قوم پاک‌دین کردند

چون عتیبه هجوم ایشان دید / غیرت عاشقی در او پیچید

شد چو شیران در آن مصاف، دلیر / گاه با نیزه، گاه با شمشیر

چند تن را به سینه چاک افگند / چون سگان‌شان به خون و خاک افگند

آخر از زخم تیغ صاعقه‌بار / داد آن قوم را چو دیو فرار

لیک نامقبلی ز کین داری / ضربتی زد به سینه‌اش، کاری

قفس‌آسا، به تن فتادش چاک / مرغ او کرد رو به عالم پاک

دوستان در خروش و گریه، چو میغ / که: «برفت از جهان عتیبه، دریغ!»

گوش ریا چو آن خروش شنید، / موکنان بر سر عتیبه دوید

دید نقش زمین، نگارش را / غرق خون، نازنین شکارش را

گشته از چشمه‌سار سینه‌ی تنگ، / خلعت سروش ارغوانی رنگ

دست سیمین، خضاب از آن خون کرد / چهره گلگونه، جامه گلگون کرد

چهر بر خون و خاک می‌مالید / وز دل دردناک می‌نالید

کای عتیبه! تو را چه حال افتاد / کفتاب تو را زوال افتاد؟

سیرم از عمر، بی‌لقای تو، من / کاشکی بودمی بجای تو، من!

عقل بر عشق من زند خنده / که بمیری تو زار و من زنده

این بگفت و ز جان برآورد آه / رفت با آه، جان او همراه

زندگی بی‌وی از وفا نشمرد / روی با روی او نهاد و بمرد

ترک هجران‌سرای فانی کرد / روی در وصل جاودانی کرد

دوستان از ره وفاداری / برگرفتند نوحه و زاری

لیکن از نوحه، در کشاکش درد / هر چه کردند، هیچ سود نکرد

چون کند طوطی از قفس پرواز / به خروش و فغان نیاید باز

عاقبت لب ز نوحه دربستند / بهر تجهیزشان کمر بستند

دیده از غم پرآب و ، سینه کباب / پاک شستندشان به مشک و گلاب

از حریر و کتان کفن کردند / در یکی قبرشان وطن کردند

در ته خاک غرق خونابه / تا قیامت شدند همخوابه

[نارون1]

رسیدن معتمر بعداز چند گاه بر سر قبر ایشان

بعد شش سال، معتمر، یا هفت / به سر روضه‌ی نبی می‌رفت

راه عمدا بر آن دیار افگند/ بر سر قبرشان گذار افگند

دید بر خاک آن دو انده‌مند / سر کشیده یکی درخت بلند

چون به عبرت نگاه کرد در آن / دید خط‌های سرخ و زرد بر آن

بود زردی ز رویشان اثری / سرخی از چشم خونفشان خبری

با کسی گفت ز آن زمین بشگفت: / «چه درخت‌ست این» به حیرت ؟ گفت

که: << درختی‌ست این سرشته‌ی عشق / رسته از تربت دو کشته‌ی عشق

بلکه بر خاک آن دو تن علمی‌ست / بر وی از شرح حالشان رقمی‌ست

ز اهل دل هر که آن رقم خواند، / حال آن کشتگان غم داند >>

جانشان غرق فیض رحمت باد! / کس چو ایشان ازین جهان مرواد!

[نارون1]

حکایت بر سبیل تمثیل

زنگی‌ای روی چون در دوزخ / بینی‌ای همچو موری مطبخ

ننمودی به پیش رویش زشت / لاف کافوری ار زدی انگشت

دو لبش طبع‌کوب و دل رنجان / همچو بر روی هم دو بادنجان

دهنش در خیال فرزانه / فرجه‌ای در کدوی پردانه

دید آیینه‌ای به ره، برداشت / بر تماشای خویش دیده گماشت

هر چه از عیب خود معاینه دید / همه را از صفات آینه دید

گفت: «اگر روی بودی‌ات چون من، / صد کرامت فزودی‌ات چون من

خواری تو ز بدسرشتی توست! / بر ره افگندنت ز زشتی توست!»

اگرش چشم تیزبین بودی / گفت و گویش نه اینچنین بودی

عیب‌ها را همه ز خود دیدی / طعن آیینه کم پسندیدی

مرد دانا به هر چه درنگرد / عیب بگذارد و هنر نگرد

[نارون1]

در ختم دفتر دوم سلسله الذهب

بود در دل چنان، که این دفتر / نبود از نصف اولین کمتر

لیک خامه از جنبش پیوست / چون بدین جا رسید سر بشکست

چرخ اگر باز بگذرد ز ستیز / سازدم گزلک عزیمت تیز،

دهم از سر، تراش آن خامه / برسانم به مقطع، این نامه

ورنه آن را که خاطر صافی‌ست / اینقدر هم که گفته شد کافی‌ست

هم برین حرف، این خجسته کلام / ختم شد، والسلام والاکرام!

[نارون1]

از دفتر سوم سلسله الذهب در حمد ایزد

حمد ایزد نه کار توست، ای دل! / هر چه کار تو، بار توست، ای دل!

پشت طاقت به عاجزی خم ده! / و اعترف بالقصور عن حمده!

[نارون1]

بود در مرو شاه جان زالی

بود در مرو شاه جان زالی / همچون زال جهان کهنسالی

روزی آمد ز خنجر ستمی / بر وی از یک دو لشکری المی

از تظلم زبان چو خنجر کرد / روی در رهگذار سنجر کرد

دید کز راه می‌رسد سنجر / برده از سرکشی به کیوان سر

بانگ برداشت کای پریشان کار / کوش خود سوی سینه‌ریشان دار!

گوش سنجر چو آن نفیر شنید / بارگی سوی گنده‌پیر کشید

گفت کای پیرزن! چه افتادت / که ز گردون گذشت فریادت؟

گفت: «من رنجکش یکی زال‌ام / کمتر از صد به اندکی سال‌ام

خفته در خانه‌ام سه چار یتیم / دلشان بهر نیم نان به دو نیم

غیر نان جوین نخورده طعام / کرده شیرین دهان ز میوه به نام

با من امسال گفت و گو کردند / وز من انگور آرزو کردند

سوی ده جستم از وطن دوریی / تن نهادم به رنج مزدوری

دستم اینک چو پنجه‌ی مزدور / ز آبله پر، چو خوشه‌ی انگور

چون ز ده دستمزد خود ستدم / پر شد از آرزویشان سبدم

با دل خرم و لب خندان / رو نهادم به سوی فرزندان

یک دو بیدادگر ز لشکر تو / در ره عدل و ظلم یاور تو

بر من خسته غارت آوردند / سبدم ز آرزو تهی کردند

این چه شاهی و مملکتداری‌ست؟ / در دل خلق، تخم غم کاری‌ست؟

دست از عدل و داد داشته‌ای / ظالمان بر جهان گماشته‌ای

گرچه امروز نیست حد کسی / که برآرد ز ظلم تو نفسی،

چون هویدا شود سرای نهفت / چه جواب خدای خواهی گرفت؟

دی نبودت به تارک سر، تاج / وز تو فردا اجل کند تاراج

به یک امروزت این سرور، که چه؟ / در سر این نخوت و غرور، که چه؟

قبه‌ی چتر تو گشت بلند / سایه‌ی ظلم بر جهان افگند

تو نهاده به تخت، پشت فراغ / میوه‌ی عیش می‌خوری زین باغ

بیوگان در فغان ز میوه‌بری / تو گشاده دهان به میوه‌خوری

چشم بگشا! چون عاقبت‌بینان / بنگر حال زار مسکینان!»

شاه سنجر چون حال او دانست / صبر بر حال خویش نتوانست

دست بر رو نهاد و زار گریست!!! / گفت با خود که این چه کارگری‌ست؟

تف برین خسروی و شاهی ما!! / تف برین زشتی و تباهی ما!!

شرم ما باد از این جهانداری!! / شرم ما باد از این جهانخواری!!

ما قوی شاد و دیگران ناشاد!! / ما خوش آباد و ملک، ناآباد!!

[نارون1]

رسیدن پیامبر ( ص ) به گروهی و سخن گفتن با ایشان

در رهی می‌گذشت پیغمبر / با گروهی ز دوستان، همبر

دید قومی گرفته تیشه به دست / گرد سنگی بزرگ، کرده نشست

گفت کاین دست و پا خراشیدن / چیست؟ و این سنگ را تراشیدن؟

قوم گفتند: «ما جوانانیم / زورمندان و پهلوانانیم

چون به زورآوری کنیم آهنگ / هست میزان زور ما این سنگ»

گفت: «گویم که پهلوانی چیست؟ / مرد دعوی پهلوانی کیست؟

پهلوان آن بود که گاه نبرد / خشم را زیر پا تواند کرد!

خشم اگر کوه سهمگین باشد / پیش او پشت بر زمین باشد»

[نارون1]

گفتار در فضیلت جود و کرم

پیش سوداییان تخت جلال / نیست جز تاج جود، راس‌المال

گر نه سرمایه تاج جود کنند / کی ز سودای خویش سود کنند؟

معنی جود جیست؟ بخشیدن! / عادت برق چیست؟ رخشیدن!

برق رخشان، کند جهان روشن / جود و احسان، جهان جان روشن!

پرتو برق هست تا یک دم / پرتو جود، تا بود عالم!

گرچه یک مرد در زمانه نماند، / وز جوانمرد جز فسانه نماند،

تا بود دور گنبد گردان، / ما و افسانه‌ی جوانمردان!

رفت حاتم ازین نشیمن خاک / ماند نامش کتابه‌ی افلاک

هر چه داری ببخش و، نام برآر / به نکویی و نام نیک گذار!

زآنکه زیر زمردین طارم / نام نیکو بود حیات دوم

هر چه دادی، نصیب آن باشد / وآنچه نی، حظ دیگران باشد

بهره‌ی خود به دیگران چه دهی؟ / مال خود بهر دیگران چه نهی؟

[نارون1]

حکایت حاتم و بند از پای اسیری گشادن و بر پای خود نهادن

حاتم آن بحر جود و کان عطا / روزی از قوم خویش ماند جدا

اوفتادش گذر به قافله‌ای / دید اسیریی به پای سلسله‌ای

پیشش آمد اسیر، بهر گشاد / خواست زو فدیه تا شود آزاد

حاتم آنجا نداشت هیچ به دست / بر وی از بر آن رسید شکست

حالی از لطف پای پیش نهاد / بند او را به پای خویش نهاد

ساخت ز آن بند سخت، آزادش / اذن رفتن بجای خود دادش

قوم حاتم ز پی رسیدندش / چون اسیران به بند دیدندش

فدیه‌ی او ز مال او دادند / پای او هم ز بند بگشادند